When You Have To Say Have

“Have” is one of the most difficult words to translate into Welsh. Here’s some helpful advice by Alun Hughes, a frequent teacher on Cymdeithas Madog’s Welsh language weeks.


When You Have To Say “Have”

I remember once being teased by an English girl about the fact that certain Welsh words have more than one meaning. Glas was one she picked on, for amongst other things glas can mean blue, green or grey. ‘Are you Taffies colour-blind?’ she asked, her eyes of glas (being a Taffy I couldn’t tell which variety, though they weren’t brown, which is just as well because the Welsh language lacks its own word for brown) twinkling merrily. Totally captivated, I was able only to stammer unconvincingly, ‘many languages have words like that, even English,’ before blushing deep red and, well, moving on to other things. Which in retrospect is too bad, for I could have quoted many similar examples from her own language. One of these — the word ‘have,’ and how it translates into Welsh — is the subject of this article.

A quick check of the dictionary reveals over a dozen distinct meanings for ‘have,’ which makes glas seem positively pallid by comparison (for glas, read grey). Not only that, several of those meanings are so basic that ‘have’ is one of the most widely used words in the language (I have no evidence to prove this claim, but it just has to be true — in fact I’ve used the word in different guises three times in these parentheses alone!). Let us look at how these same meanings are expressed in Welsh, where the situation is much less straightforward.

One of the most important uses of ‘have’ is to denote possession, as in ‘she has a book,’ or indeed ‘I have no evidence.’ Welsh has its own verb meaning ‘to have’ — cael — but unfortunately it can’t be used in this sense! I shouldn’t really say unfortunately, for it implies that Welsh is somehow deficient which isn’t the case at all, though the Welsh way of expressing possession does sound rather awkward to ears accustomed to English. In Welsh, for ‘she has a book’ you have to say, ‘there is a book with her,’ i.e., mae llyfr gyda hi. Another example is roedd car gyda’r dyn — ‘the man had a car.’

Note the structure of these sentences: verb + noun + preposition + noun/pronoun. The first noun is the object of the equivalent English sentence, and the noun or pronoun at the end is the subject. This structure is very commen in Welsh, and to Welsh ears it doesn’t sound awkward at all.

And so, when the thing ‘possessed’ is a quality or attribute rather than a possession in the normal sense, the same structure is used, albeit with a minor change. Thus, ‘the church has beautiful windows’ is mae ffenestri hardd i’r eglwys, literally, ‘there are beautiful windows to the church,’ the difference being that the preposition i replaces gyda. In the same fashion, the famous Canadian current-affairs program ‘This Hour Has Seven Days’ would have been Mae Saith Diwrnod I’r Awr Hon had it been produced on S4C in Wales.

The same structure is used to express ‘have’ in the sense of ‘be affected by’ or ‘be suffering from.’ Thus ‘he has a headache’ is mae pen tost gyda fe, or ‘there is a sick head with him.’ If the ailment in question does not make reference to a specific part of the body, as in ‘you have the measles,’ the structure is unchanged but the presposition becomes ar: mae’r frech goch arnat ti, literally (though none too agreeably) ‘the red pox is on you.’

Another ‘have’ that can be conveyed by the same structure is the ‘have’ of obligation or requirement, as in ‘I have to.’ In Welsh, this is mae rhaid i fi, or ‘there is necessity for me.’ Normally, of course, the phrase is followed by whatever it is that has to be done, as in mae rhaid iddo fe fynd (‘he has to go’), and Oes rhaid i ni ganu? (‘do we have to sing?’). As can be seen, the verb denoting the action undergoes soft mutation.

A different sort of ‘have’ altogether is the one that signifies a past action, as in ‘they have eaten.’ The Welsh word for this ‘have,’ technically known as an aspect marker, is wedi. And so ‘they have eaten’ is maen nhw wedi bwyta. This is the perfect tense of the verb, and you may think of it as being ‘derived’ from the present tense (mae nhw yn bwyta — ‘they are eating’) by replacing one aspect marker, yn, by another, wedi.

We can of course put almost any verb after wedi, to indicate any number of past actions, and one of these in fact is the Welsh word for ‘to have,’ cael, as in rydw i wedi cael. But what exactly does cael mean in this context? More generally, what meanings of ‘have’ does cael convey that have not been covered already?

Well, there are several of these, and I’ll just mention two of the most important ones. The first, a kind of catch-all meaning really, is ‘have’ in the sense of ‘experience,’ or ‘take,’ or ‘receive,’ as in ‘she’ll have a good time,’ ‘I have lunch at midday,’ and ‘Twm had a car on his birthday.’ In Welsh these become fe fydd hi’n cael amser da, rydw i’n cael cinio am hanner dydd, and fe gafodd Twm car ar ei benblwydd (gafodd being a past tense form of cael). If the third of these examples sounds a little strange to North American ears, it’s because this use of ‘have’ to mean ‘receive’ is more old world than new. Combining cael with wedi, as we did in the last paragraph, we can also say things in the perfect tense, like rydw i wedi cael cinio yn barod, meaning ‘I have had lunch already.’

The other use of cael follows on from this example, in that it too involves the use of cael with wedi. This is to help convey the perfect tense of the passive, as in ‘they have been seen.’ In Welsh this is maen nhw wedi cael eu gweld, literally, ‘they have had their seeing.’ Another example is roedd y ferch wedi cael ei chosbi (‘the girl had been punished’). It should be noted cael is sometimes present only by implication in this construction, as for example in maen nhw wedi eu gweld.

The English ‘have’ has other meanings also, as in ‘please have this done at once,’ ‘I won’t have this nonsense,’ ‘she has a little French,’ ‘he has him where he wants him,’ ‘I feel I’ve been had,’ and “have at you!’ But I will have mercy, for I’m sure you’ve had enough, so I’ll have done with it. Have a nice day, now.

Alun Hughes

Welsh Idioms

Add some colour to your Welsh with some top-notch turns of phrases in this helpful article by Alun Hughes, a frequent teacher on Cymdeithas Madog’s Welsh language weeks.


Priod-dulliau / Idioms

Don’t be put off by the title, which I guess does sound rather dull, for in reality idioms are anything but dull. Indeed, idioms are fascinating, so read on. Idioms are those peculiarities of expression or phraseology, full of meaning (yet often meaningless when taken literally and commonly untranslateable from one language to another), that give a language colour, flexibility and uniqueness. Some English examples will show what I mean:

He ran as fast as his legs could carry him.

He made an off the cuff remark.

He really put a spanner in the works.

Mastery of idioms is often considered a sign of mastery of a language. Anyone with a basic knowledge of English can come up with he ran as fast as he could, but it is a different matter altogether — and much more expressive — to say he ran as fast as his legs could carry him. Welsh is no different from English, and the purpose of this brief article is to introduce some distinctively Welsh idioms (or as they’re called in Welsh, idiomau or priod-ddulliau).

Distinctively Welsh, did I say? Perhaps I should qualify that. Many Welsh idioms are indeed quite distinctive, but others are similar or even identical to idioms found in other languages. Consider, for example, three idioms that use the verb berwi, to boil:

Roedd ei waed y berwi ar ôl clywed y newyddion.
(His blood was boiling after hearing the news)
Beth wnaeth i ti ddod? Mae eisiau berwi dy ben.
(What made you come? You need your head boiled / = read.)
Roedd y plentyn yn berwi fel cawl pys.
(The child was boiling like pea soup / = was chattering incessantly.)

The first example is a straight translation of the English (which is not to say that the English came first!), the second is similar to the English, and the third is quite different. This provides us with a simple (if not entirely hard and fast) classification for examining idioms in the Welsh language, so let us begin with some idioms that have exact English counterparts:

Fe wnaeth Twm lyncu’r abwyd ar unwaith.
(Twm swallowed the bait immediately.)
Bu’r taith yn agoriad llygad i’r ferch fach.
(The journey was an eye-opener for the little girl.)
Gwisgodd esgidiau ail-law am ei draed.
(He wore second-hand shoes on his feet.)
Af i’r dre yn fy amser da fy hun.
(I’ll go to town in my own good time.)
Roedd y bachgen dan fawd ei dad.
(The boy was under his father’s thumb.)
Rydw i allan o’m dyfnder yn fy ngwaith.
(I am out of my depth in my work.)
Bydd rhaid i ni ladd amser cyn i’r trên ddod.
(We’ll have to kill time before the train comes.)
Neidiodd o’r badell ffrio i’r tan.
(He jumped from the frying pan into the fire.)
Mae hi’n siarad trwy ei het.
(She is talking through her hat.)

Idioms like these are familiar enough to English speaker, but sometimes you need to be careful lest you misinterpret them. Take for example the saying ail i ddim. Literally translated this is second to none, but the correct meaning is next to nothing, as in the sentence, roedd ganddi ail i ddim ar ôl (She had next to nothing left). Which brings us to the second group, comprising idioms that are similar to English ones yet have a special Welsh flavour:

Cymerwch ofal rhag ofn i chi brynu cath mewn cwd.
(Take care lest you buy a cat in a sack / = pig in a poke.)
Mae hi’n bwrw hen wragedd a ffyn / cyllyll a ffyrc.
(It’s raining old ladies and sticks / knives and forks / = cats and dogs.)
Roedden nhw’n dynn fel penwaig yn yr halen.
(They were tight like herrings in the salt / = sardines in a tin.)
Mae Ianto ni yn dipyn o aderyn.
(Our Ianto is a bit of a bird / = bit of a lad.)
Cannwyll fy llygad oedd fy mab.
(My son was the candle of my eye / = apple of my eye.)
Agorais y drws â’m calon yn fy ngwddf.
(I opened the door with my heart in my throat / = heart in my mouth.)
Siaradai’r hen wraig pymtheg yn y dwsin bob amser.
(The old woman always talked fifteen in the dozen / = nineteen to the dozen.)
Rydw i’n yfed cwrw ond unwaith yn y pedwar amser.
(I only drink beer once in the four seasons / = once in a blue moon.)
Roedd y ci cyn farwed â hoelen arch.
(The dog was as dead as a coffin nail / = as dead as a doornail.)
Fe godais yn y bore bach.
(I arose in the little morning / = wee hours.)

Finally, we come to the most fascinating class of all, those idioms that (so far as I know!) are uniquely Welsh:

Rhuthrodd ef i’r ty â’i wynt yn ei ddwrn.
(He rushed into the house with his breath in his fist / = in a great hurry.)
Rwy’n barod i roi’r ffidil yn y tô.
(I’m ready to put the fiddle in the roof / = to give up.)
Rwy’n teimlo fel tynnu blewyn o’i drwyn.
(I feel like pulling a hair from his nose / = doing something nasty to him.)
Mae fy nhad-cu yn rhydiau’r afon.
(My grandfather’s in the fords of the river / = on his death bed.)
Mi rown fy mhen i’w dorri y byddan nhw’n priodi.
(I’ll give my head for breaking / = I’m absolutely certain / they’ll get married.)
Mae hi’n siarad fel melin bupur.
(She talks like a pepper mill / = talks non-stop.)
Rwy’n edrych ymlaen at gynnu t$acirc;n ar hen aelwyd.
(I’m looking forward to lighting a fire on an old hearth / = renewing an old love.)
Mae hi yn llygad ei lle yn ei barn.
(She is the eye of her place / = totally correct / in her opinion.)
Roedd y cwbl yn freuddwyd gwrach wrth ei hewyllys.
(It was all the dream of a witch according to her will / = wishful thinking.)
Paid â chodi pais ar ôl piso.
(Don’t lift a petticoad after p—ing / = cry over spilt milk; shut the stable door after the horse has gone.)

All these idioms — even the last one — appear in Llyfr o Idiomau Cymraeg by R. E. Jones, published by Gwasg John Penry. The same author has also produced a second volume, Ail Lyfr o Idiomau Cymraeg. Two other very useful collections are: Cymraeg Idiomatig by C. P. Cule, published by D. Brown a’i Feibion; and Y Geiriau Bach by Cennard Davies, published by Gwasg Gomer. The latter is aimed specifically at learners, and as the title (The Little Words) hints, groups idioms according to the prepositions (am, ar, at, dros, gan, etc.) that occur in them.

Part of the richness of any language derives from its idioms. In a world language like English, new idioms are being created almost daily — relatively recent examples are: the bottom line, put on the back burner, and get a handle on. Welsh, like all languages, has a vast store of native idioms, but the process of idiom creation proceeds much more slowly than in English, and there is a real danger that the stock of idioms will become progressively depleted (and the language impoverished) as time goes on. The solution? Learn these expressions, and use them! To quote in translation Thomas Parry’s introduction to Llyfr o Idiomau Cymraeg:

“I hope that everyone who uses Welsh seriously in speech and in writing will make room for these sayings in their language, in order to preserve them for our linguistic consciousness as a nation … There has never been a greater need than there is today for contemplating the words of Emrys ap Iwan: ‘As shall be the language, so shall be the man, and so shall be the nation. Good language promotes civilization, and poor language, or language that is not used well, hinders civilization.'”

Mutations And Their Side Effects

Diana Gehman has attended a countless number of Cymdeithas Madog Welsh courses over the years, and thus is very familiar with the dangers of mutations. Therefore, heed her warning!


Mutations And Their Side Effects

Mutations are one of the terrors of learning Welsh. Many of us have dealt with them for a number of years. Those of you who are beginning to study Welsh may have only touched lightly on the subject of mutations. What the teachers don’t want you to know is that you are opening Pandora’s box. So, just wait until next year when the box opens wider and the meanings of soft, nasal, and aspirate will no longer be associated with complications accompanying pneumonia and influenza. However, when one gets into the real meat of mutations, one may find a preference for pneumonia or influenza.

The good news is there are only nine letters ever involved in a mutation. These letters are: p, t, c, b, d, g, m, ll, rh. Another surprise! Some double consonants are considered one letter in Welsh. So, who said it’d be easy? Besides, think of the added challenge of filling in a Welsh crossword puzzle. Yes, it does bring a few cross words to mind. Well, back to those nine all-important letters. Here’s a mnemonic device to help you remember them (courtesy of Lucinda Myers). "Put That Cow Back Down, Goober. Memorize LLama RHapsodies." It is important to remember these famous nine in order. It’ll make things easier (yeah, right…) later on.

The first mutation is the soft mutation. Any word beginning with any of the nine aforementioned letters qualifies for the soft mutation. Of course, whether or not the soft mutation is used or not depends on certain rules, which will be discussed later. Applicationof the soft mutation will change the above-mentioned nine letters to: b, d, g, f, dd, – , f, l, r. Now, so far I have no mnemonic device for these letters in English, German, French, Spanish, or Russian as I can find no words beginning with dd or " – ". I’m sure one could be made in Welsh, but I’ve spent too much energy on mutations already. The thing I find beyond comprehension is, if a p mutates to a b, and a b mutates to an f, then why doesn’t a p just mutate straight through to an f? The same could be said for t to d to dd and c to g to " – ". And why do both b and m mutate to an f ? The only relation I can see between a b and an m is that in the upper case, a b looks like an m on its side. Life must have been very boring early on to have nothing better to do than sit around the fire and think up mutations.

The second mutation is the nasal mutation. It is aptly named, as will soon be seen. It involves only the first six letters of the nine. The changes are: mh, nh, ngh, m, n, ng. How in Heaven’s name does one pronounce these? Well, remember that last attack of hayfever — that sound that’s made when trying to stifle a sneeze or clear clogged nasal passages? That’s just about how these are pronounced. See what I mean? Aptly named.

The third, and thank goodness, final mutation is the aspirate mutation. It also earns its name. Only the first three letters of the nine are used. The changes are: ph, th, ch. The first two are pronounced the same as in English. It’s the last one that causes problems for some. Remember that last bout with the flu when the doctor gave that prescription for cough syrup with codeine to help clear the lungs? The sound that’s made trying to accomplish the task of clearing one’s lungs is the sound needed here.

The basic rule that I use is, "When in doubt, mutate!" There are set rules for mutations, but it’ll take a lifetime and a half to get them all down. Here are a few basics.


  1. All feminine singular nouns take a soft mutation after the definite article. Does this sound sexist to anyone else? Why does it have to be the feminine singular nouns that cause a problem? And where is the logic when feminine plural nouns don’t mutate under the same condition? And, wrth gwrs, why would there need to be a rule unless there was an exception? Ll and rh don’t mutate here. Perhaps they are lazy.

  2. Connecting yn causes a soft mutation in anything but a verb-noun (does verb-noun sound oxymoronic? Oh, and, wrth gwrs, ll and rh are excepted, again), but yn meaning in causes a nasal mutation. The nasal mutation itself can cause yn to alter its appearance as well. It can change to ym or yng depending on the mutation of what follows it. Perhaps that is called a kickback.

  3. Here is a really terrific rule about inflected verbs in the negative. To make matters worse, two types of mutations need to be considered here. If the inflected verb begins with the first three of the nine, then it takes an aspirate mutation. If it begins with the other six, then it takes a soft mutation.

So far, I haven’t found any rule that requires all three mutations, thank goodness. Their use might depend on such things as, "If it’s Tuesday and raining (quite likely in Wales), Wednesday and snowing, or Friday and sunny." These seem about as reasonable as not.

I have had the joy, too, of finding a place where Welsh strangles itself on its own mutations. The words ban, man, and fan. They are all feminine. Therefore, the first two will mutate after y. They will now become y fan, y fan, and y fan respectively. Did I hear someone whisper, "You can tell what they mean by the context of the sentence?" Sure.

Please be advised that Welsh IS the language of Heaven. I expect God threw mutations into it to weed out the undesirables. After all, who — without a strong faith that she or he could master such nonsense — would continue the venture into the study of Welsh and the mastery of mutations?

Battle Hymn Of Cwrs Cymraeg

Ellis Jones was in the beginner’s class at Cwrs Cymraeg Iowa, 1997, when he penned the following verses (set to the tune “The Battle Hymn of the Republic”) about the experience of learning Welsh. Give it a go.


Battle Hymn Of Cwrs Cymraeg

Verse 1:
Mine eyes have seen the words of Cymru printed on the board
They have been pronounced and spelled and sung with such accord
We’ve learned the way to greet each other with a helping list
of sentences and songs including one in which we kissed!

Refrain:
We have tried to learn Cymraeg here!
We have tried to spell Cymraeg here!
We have tried to do our best here!
But the language still lives on!

Verse 2:
Cefin and Hefina, Paul and Marta, Basil, too
All of these besides our teacher who was tiwtor Sue
Lots of words, mutations, place names, numbers, and the days
Vocabulary soon to help us all in many ways.

Refrain

Verse 3:
Yes, Bore da and Noswaith dda and da bo chi as well
Saying wedi blino and, yes Dw i’n dod o Hell (Michigan)
The messages have sometimes not said what we really meant
But maybe that’s the way they talk in little tiny Gwent

Refrain

Verse 4:
You’ve heard the valiant story of our efforts to excel
To master all the challenges our teachers do us tell.
But we really like their patience over all these many days
It’s Dioch yn fawr! and all the other words of gentle praise.

Refrain



Webmaster’s Note: The teaching staff of Cwrs Cymraeg Iowa 1997 (Cefin Campbell, Hefina Phillips, Paul Birt, Marta Weingartner Diaz, Basil Davies and Sue George) take pride of place in the second verse.

Llofruddiaeth Yn Y Manordy

Dyma stori fer am y detecif byd enwog Herciwl Pwaro. Cafodd y stori hon ei hysgrifennu yn enwedig i ddysgwyr gan Marta Weingartner Diaz. Mae Marta’n athrawes Gymraeg brofiadol ac mae hi wedi dysgu ar lawer o Gyrsiau Cymraeg Cymdeithas Madog dros y blynyddoedd.


Llofruddiaeth Yn Y Manordy

Wrth lwc roedd Hercule Poirot, y ditectif Belgaid enwog, yn aros yng Ngogledd Cymru pan ddigwyddodd y trasiedi yno. Onibai am hyn, basai’r dirgelwch hwn yn dal heb ei esbonio hyd heddiw.

Ond gadewch if fynd yn ol i’r dechrau…

Bu rhaid i Monsieur Poirot adael ei fflat yng nghanol Llundain pan benderfynodd awdurdodau y ddinas ail-balmantu ei stryd. Roedd sŵn y peiriannau dan ei ffenestri yn ofnadwy, a’r llwch yn dod i mewn ac yn setlo ym mhobman. Dyn twt a thaclus ydy M. Poirot, fel mae pawb yn gwybod, ac yn casáu anrhefn a sw+n a llwch yn anad dim. Yn dilyn cyngor ei ffrind Colonel Hastings, felly, aeth M. Poirot i Gymru, i dreulio pythefnos yn yr awyr iach, ymhell o sŵn a mwg y ddinas fawr. Cyn hir roedd Poirot ymysg y mynyddoedd Cymreig, yn aros mewn Gwely a Brecwast mewn pentref gwledig yng nghysgod yr Wyddfa.

Er ei fod yn ddyn dinesig o’i gorun i’w sawdl, llwyddodd M. Poirot i fwynhau ei drigiad yn y pentref. Y diwrnod cyntaf, aeth i mewn i’r siopau, ymweld â’r hen gapel, ac edmygu’r maenordy gwych o’r ddeunawfed ganrif; yn fyr, gwelodd Poirot y golygefeydd i gyd. A’r dyddiau dilynol, beth a wnaeth? Mynd am dro yn y mynyddoedd, cerdded allan yn y cefn gwlad, edrych ar y ffermwyr yn hel eu defaid gyda chymorth eu cwn defaid du a gwyn. Byddai Poirot yn mynd allan bob dydd gyda’i het a’i ymbarel i grwydro rhyw lwybr mynyddig, gan gymryd gofal i ddod adre mewn pryd i gael te, a bob tro yn sychu ei esgidiau’n ofalus, rhag ofn iddo fe fod wedi sefyll yn rhywbeth cas roedd rhyw ddafad wedi’i osod ar y llwybr.

Un prynhawn tua diwedd ei drigiad yn y pentref, tra roedd M. Poirot yn cael te a bisgedi yn y Gwely a Brecwast, rhuthrodd y bwtler o’r maenordy i mewn. Roedd e wedi rhedeg o ben draw’r pentref i ofyn i M. Poirot ddod i’r maenordy ar unwaith: roedd rhywun wedi cael ei ladd!

Cydiodd M. Poirot yn ei het a’i ymbarel a brysio allan o’r tŷ, yn dilyn y bwtler trwy’r pentref i’r maenordy, lle trigodd yr Arglwyddes Prydderch-Jones are ei phen ei hen (gyda’i bwtler a’i chogyddes, hynny yw). Ar y ffordd, adroddodd y bwtler y hanes i M. Poirot: bachgen deg oed, mab y gogyddes, oedd wedi cael ei ladd. Roedd y gogyddes wedi dod o hyd i’w mab yn gorwedd ar lawr y gegin, yn farw. Nid oedd hithau na’r bwtler wedi gweld neu glywed dim byd o’i le ar y pryd.

Pan gyrhaeddodd M. Poirot, roedd yr heddlu wedi dod a mynd yn barod, ar ôl chwilio am gliwiau a gofyn cwestiynnau o bob math, ond yn ofer – ymadawodd y plismyn heb ddod o hyd i’r un prawf i ddangos pwy oedd wedi llofruddio’r bachgen.

Dechreuodd M. Poirot holi’r gogyddes; beichiodd hithau wylo a gallodd o’r braidd siarad. “Pardon, Madame,” meddai M. Poirot, “Rydw i’n deall bod hyn yn anodd iawn i chi, ond mae rhaid i fi ofyn ychydig o gwestiynau, ac mae’n angenrheidiol i chi ateb mor fanwl ‚ phosib. Yn gyntaf, Madame, ble roedd eich mab pan ddaethoch chi o hyd iddo fe?”

“Roedd e’n gorwedd ar y llawr, wrth y bwrdd, a chyllell yn ei gefn,” egurodd y gogyddes, gan sychu ei dagrau.

“Mae’n debyg na welodd e ddim o’r llofrudd, felly,” meddai M. Poirot. “Fasai fe wedi ei glywed, tybed?”

“O na fasai,” atebodd y gogyddes yn bendant. “Dwi’n siwr na chlywodd e ddim byd? Roedd e’n bwyta cawl ar y pryd, ac yn llyncu’n swnllyd, fel arfer. Byddai fy meistres, yr Arglwyddes Prydderch-Jones, yn dweud y drefn wrth y bachgen truan o hyd ac o hyd am iddo wneud cymaint o sw+n wrth fwyta.”

“Aha!” criodd Monsieur Poirot. “Rydw i wedi darganfod y llofrudd! Ffoniwch yr heddlu, a dywedwch iddyn nhw restio yr Arglwyddes Prydderch-Jones ar unwaith!”

Ar ôl i’r plismyn fynd â’r foneddiges ddiedifar i orsaf yr heddlu, cerddodd M. Poirot yn feddylgar yn ôl i’w Wely a Brecwast. “Gobeithio na chaiff yr Arglwyddes Prydderch-Jones ddyfarniad llym,” meddyliodd Poirot. “Nid arni hi oedd y bai, wedi’r cwbl. Mae’n hollol warthus i rywun lyncu ei gawl yn swnllyd fel ‘na o hyd ac o hyd. Dim rhyfedd i’r arglwyddes gracio dan y straen!”


Geirfa

  • llofruddiaeth (masc.) – murder (also, llofruddio – to murder, and llofrudd, m – murderer)
  • Maenordy (m) – manor house
  • ymddiheuriad (m) – apology
  • dirgelwch (m) – mystery
  • dal heb ei esbonio – to remain unexplained
  • awdurdod (m) – authority
  • dinas (fem.) city (also, dinesig – urban)
  • ail-balmantu – to re-pave
  • peiriannau – machines (singular: peiriant, m)
  • llwch (m) – dust
  • ym mhobman – everywhere
  • twt a thaclus – neat and tidy
  • casáu – to hate (also, cas – nasty, hateful)
  • anrhefn (f) – disorder (cf. trefn – order)
  • yn anad dim – above all
  • cyngor (m) – advice
  • ymysg – among
  • gwledig – rural (cf. gwlad – coutry; also cefn gwlad – countryside)
  • cysgod (m) – shadow
  • o’i gorun i’w sawdl – from head to foot
  • llwyddo i – to succeed in
  • mwynhau – to enjoy
  • trigiad (m) – a stay (also, trigo – to stay)
  • edmygu – to admire
  • gwych – splendid
  • deunawfed ganrif – 18th century
  • golygfeydd – sights (sing. golygfa, f)
  • hel – to herd
  • cymorth (m) – help
  • crwydro – to wander
  • llwybr (m) – path
  • mewn pryd – in time (also, ar y pryd – at the time)
  • sychu – to dry
  • rhag ofn – in case
  • gosod – to drop or set
  • rhuthro – to rush
  • pen draw – the far end
  • cael ei ladd – to be killed (cf. lladd – to kill)
  • cydio yn – to grab
  • yr Arglwyddes (f) – Lady
  • cogyddes – cook
  • adrodd – to recount
  • marw – dead
  • o’i le – wrong
  • yr heddlu (m) – police (also, gorsaf yr heddlu – police station)
  • pob math – every kind
  • yn ofer – in vain
  • ymadael – to leave
  • yr un prawf – (not) a single proof
  • holi – to interrogate
  • beichio wylo – to sob
  • o’r braidd – scarcely
  • angenrheidiol – necessary
  • mor fanwl â – as precisely as…
  • tebyg – likely
  • tybed – I wonder
  • pendant – emphatic
  • cawl (m) – soup
  • llyncu – to swallow
  • swnllyd – noisy (cf. sŵn, m – sound)
  • fel arfer – as usual
  • dweud y drefn – to scold
  • truan – poor
  • o hyd ac o hyd – again and again
  • bonheddiges (f) – lady, noblewoman
  • diedifar – unrepentant
  • na chaiff – she will not get (from cael)
  • dyfarniad (m) llym – harsh sentence
  • bai (m) – blame
  • wedi’r cwbl – after all
  • gwarthus – disgraceful
  • fel yna – like that
  • dim rhyfedd – no wonder

Y Dywysoges A’r Bysen

Dyma stori enwog Hans Christian Anderson am y tywysoges a’r bysen. Cafodd y stori hon ei chyfieithu gan Marta Weingartner Diaz.


Y Dywysoges A’r Bysen

Roedd unwaith, yn yr hen ddyddiau, dywysog hardd; roedd e eisiau priodi tywysoges, ond roedd rhaid iddi fod yn dywysoges go iawn. Teithiodd y tywysog felly trwy’r byd i gyd, yn chwilio am dywysoges wir, ond heb lwc. Roedd digon o dywysogesau i’w cael yn y byd, wrth gwrs, ond ai tywysogesau go iawn oedden nhw? Doedd y tywysog ddim yn siwr; bob amser roedd rhywbeth o’i le arnyn nhw. Dychwelodd gartref, felly, ac roedd yn drist iawn; roedd e wedi gobeithio’n arw cael tywysoges go iawn.

Un noson roedd y tywydd yn ofnadwy; taranodd a melltennodd, daeth y glaw i lawr mewn bwcedi – yn fyr, roedd yn hollol ddychrynllyd. Yn sydyn cnociodd rhywun ar ddrws y castell, ac aeth yr hen frenin i’w agor.

Tywysoges oedd yn sefyll yno. Ond diawl, y golwg a oedd arni, gyda’r glaw a’r tywydd stormus! Llifodd y dwr i lawr o’i gwallt a’i dillad a’i esgidiau, ond dywedodd hi ei bod yn dywysoges wir.

“Wel, fe gawn ni weld am hynny!” meddyliodd yr hen frenhines, ond ddywedodd hi ddim byd. Aeth i’r ystafell wely, cododd y dillad gwely, dododd bysen ar y fatras, rhoddodd ddau ddeg matras ar y bysen, ac wedyn dau ddeg cwilt ar y matresi.

A threuliodd y dywysoges y nos yno.

Yn y bore gofynodd pawb oedd hi wedi cysgu’n dda.

“O, yn ddiflas dros ben!” atebodd y dywysoges, “chysgais i ddim winc trwy’r nos! Duw a wyr beth oedd yn y gwely yno! Mi orweddais i ar rywbeth caled, ac mae fy nghorff i gyd yn ddu ac yn las! Roedd yn ofnadwy!”

Gallodd pawb weld ei bod yn dywysoges go iawn, oherwydd ei bod wedi teimlo’r bysen trwy’r ddau ddeg matras a’r ddau ddeg cwilt: neb ond tywysoges wir allai fod mor groendenau.

Priododd y tywysog y dywysoges ar unwaith, achos nawr roedd e wedi dod o hyd i dywysoges go iawn, ac aeth y bysen i’r amgueddfa genedlaethol, ble mae hi o hyd i’w gweld, os dydy neb wedi ei dwyn.

A dyna stori go iawn!


Geirfa

  • tywysoges – princess; tywysog – prince
  • pysen – pea
  • priodi – to marry
  • go iawn – proper
  • gwir – real
  • chwilio – to search
  • rhywbeth o’i le ar… – something wrong with…
  • dychwelyd – to return
  • yn arw – terribly (from garw)
  • taranu – to thunder
  • melltennu – to flash lightening
  • yn fyr – in short
  • yn hollol – entirely
  • dychrynllyd – frightful
  • golwg – sight
  • llifo – to flow
  • treulio – to spend
  • Duw a wyr – God knows
  • gorwedd – to lie
  • teimlo – to feel
  • croendenau – thin-skinned, sensitive
  • dod o hyd i – to find
  • yr amgueddfa genedlaethol – the national museum
  • dwyn – to take, steal

Pam Ydw I Yma: Why Indeed?

Mae Cefin Campbell, athro Cymraeg brofiadol o Dde Cymru, wedi dysgu ar sawl Cwrs Cymraeg Cymdeithas Madog dros y blynyddoedd.


Pam Ydw I Yma: Why Indeed?

Y mae fy nghysylltiad cyntaf â Chymdeithas Madog yn mynd yn ôl i 1986 pan ces i wahoddiad i ddysgu ar Gwrs Gymraeg Y Bedol Aur yn Nhoronto. Dyna’r tro cyntaf erioed i mi ymweld â Gogledd America ac yr oedd yn brofiad bythgofiadwy.

Ers hynny yr wyf wedi bod yn ffodus o gael gwahoddiad i fynd yn ôl nifer o weithiau fel athro ac arweinydd cwrs. Y cyrsiau eraill yr wyf wedi bod yn dysgu arnynt yw’r rhai a gafodd eu cynnal yn Cincinnatti (1987), Boston (1988), Atlanta (1995), Indianola (1997) a Berkeley, San Francisco (1998).

Dros y blynyddoedd yr wyf wedi cael y pleser o gyfarfod â nifer o bobl ddiddorol iawn, llawer yr wyf yn parhau mewn cysylltiad â nhw heddiw. Drwy’r cyfeillgarwch hwn yr wyf wedi dod i adnabod Cymry America yn well – eu hanes ac yn arbennig eu hymdrechion i gynnal eu hunaniaeth fel pobl dros gyfnod o ganrifoedd.

Yr hyn sydd wedi bod o ddiddordeb arbennig i mi yw’r rhesymau pam y mae cannoedd o bobl o bob rhan o Ogledd America wedi mynychu cyrsiau Cymdeithas Madog yn rheolaidd dros y blynyddoedd diwerthaf. Y mae rhai o’r rhesymau yn ddigon amlwg – cysylltiad teuluol â Chymru neu’r awydd i astudio’r Gymraeg fel pwnc academaidd, ond mae rhesymau eraill eithaf ‘bizarre’ wedi codi o bryd i’w gilydd. Pwy fasai’n meddwl bod cadw corgi Cymreig yn rheswm dros ddysgu Cymraeg neu bod yn ffan o’r Dywysoges Diana neu Tom Jones? A beth am yr un ddaeth ar gwrs Cymraeg am eu bod yn gwerthu cwrw Felinfoel yn ei ‘liquor store’ lleol. Wel, ble gwell i ddod na chwrs Cymraeg i ddysgu mwy am gwrw Cymru?!

Unig rheswm un wraig o Bennsylvania am ddod ar gwrs oedd gallu dweud ‘Llanfairpwyllgwyngyll etc’ heb anadlu, ac un arall o Wisconsin eisiau dysgu Gweddi’r Arglwydd ar ei chof. Ac yna’r dyn yn Cincinatti a ddaeth yn arbennig i ofyn os oedd un o’r athrawon o Gymru yn adnabod ei Wncwl Wil Thomas oedd yn byw rhywle yn Ne Cymru!

Ond y stori orau oedd yr aelod o Greenpeace a oedd wedi gweld poster yn dweud ‘Save Whales’ a dod ar gwrs i achub Cymru!

Ond heblaw am eithriadau fel hyn y mae’r ymroddiad sydd yn cael ei ddangos gan bobl sydd yn dod ar gyrsiau Cymdeithas Madog wedi bod yn ysbrydoliaeth i mi dros y blynyddoedd. Yr wyf yn aml wrth siarad â chymdeithasau neu fudiadau yng Nghymru yn cyfeirio at frwdfrydedd pobl Gogledd America am yr iaith, ei hanes a’i diwylliant, ac yn gobeithio rhyw ddydd y bydd y rhan fwyaf o bobl Cymru yn dangos yr un diddordeb mewn iaith a diwylliant.

Gobeithio y caf gyfle i gadw fy nghysylltiad â Chymdeithas Madog mewn rhyw ffordd neu’i gilydd dros y blynyddoedd nesa.

Yr Ymadawiad Mawr Yn Null America

Mae Heini Gruffudd wedi dysgu ar sawl Cwrs Cymraeg Cymdeithas Madog dros y blynyddoedd. Athro brofiadol yn Ne Cymru ac awdur sawl lyfr i ddysgwyr, mae o’n dysgu Cymraeg yn y coleg yn Abertawe. Ysgrifennod Heini’r ddarn o farddoniaeth ar ôl Cwrs Cymraeg Atlanta, 1995.


Yr Ymadawiad Mawr Yn Null America

Sut bydd y ffarwel ola?

A fydd munudyn seremoni?

Wedi oes o wres,

o fyw ar drydan nerfau,

a chyffro cyrff,

a geir un gusan laith

neu anwes glyd,

neu a gaf olwg ohonot o bellter clwyfus?

Ynteu a gerddi i’r lifft i’r seithfed llawr

heb wybod fod y foment fawr ar fod?

(Neu ai i’w osgoi,

i wylo dros ynfydrwydd byw;

neu ai’n ddifater ei?

Er poeni,

ni allaf boeni mwy).

Y pryd hwnnw,

os caf,

fe gaf i ganu’n iach i’r lleill,

rhai’n anwyliaid oes,

codi llaw ar hwn a’r llall,

ysgwyd llaw,

a choflaid.

Yna camaf tua’r limo gwyn,

a ddaeth i’m cludo o’r tir newydd hwn,

i’r hen, hen fyd,

i’r lle y tarddodd amser, celf a llen,

(a’r awch i ladd)

A’r pryd hwnnw,

fel diwedd breuddwyd braf,

fe ddoi i blith y lleill,

ac estyn llaw i mi i’w dal yn dyn

Un olwg olaf wedyn, codi llaw,

a dyna ni,

a minnau nawr,

yng nghlydwch soffa lledr du y limo hir,

yng nghwmni gyrrwr boldew mud,

a bar wrth law,

a teithwyr byd yn bwrw golwg syfdan,

yn cyrchu tua Hartsfield

i gael esgyn fry i’r nen.

Cwrs Cymraeg Poultney, Vermont

Mae Heini Gruffudd wedi dysgu ar sawl Cwrs Cymraeg Cymdeithas Madog dros y blynyddoedd. Athro brofiadol yn Ne Cymru ac awdur sawl lyfr i ddysgwyr, mae o’n dysgu Cymraeg yn y coleg yn Abertawe. Dyma adrodd Heini ar Gwrs Cymraeg Y Mynyd Glas, Poultney, Vermont. 1996.


Cwrs Cymraeg Y Mynedd Glas – 1966

Mae’r ymfudo mawr i America’n un o benodau mwyaf cyffrous hanes Cymru. Erbyn diwedd y ganrif ddiwethaf reodd 100,000 o bobl a anwyd yng Nghymru yn byw yn yr Unol Daleithiau, a’u plant a’u hwyrion hefyd. Roedd y cyfnod hwnnw’n un o antur mawr, wrth i weithwyr haearn, dur, copor a glo, chwarelwyr, ffermwyr a gweinidogion, fentro ar longau digon simsan ar draws y môr mawr.

Fe lwyddodd y rhan fwyaf i gael bywoliaeth dda, a phrofi fod y Cymry, ond iddyn nhw gael cyfle, yn gallu llwyddo ym mhob maes o fywyd. Ond eu disgynyddion nhw heddiw sy’n gorfod codi’r darnau a oedd wedi disgyn. Ymhlith y darnau a chwalwyd, gwaetha’r modd, mae’r Gymraeg. Mae’n ysbrydoliaeth fod cymaint o Gymry America heddiw’n ailafael yn yr iaith, ac roedd y Cwrs Cymraeg yn Poultney, Vermont, eleni, yn dyst i’r brwdfrydedd newydd.

Fel y disgwyl, erbyn hyn, cafwyd wythnos o weithgareddau di-baid, gwersi brwd, a nosweithiau hwyliog. Oherwydd bod cymaint wedi dod i’r cwrs – tua wyth deg, roedd rhaid cael pedwar athro o Gymru. Roedd saith dosbarth dysgu, a braf oedd gweld cynifer o ddysgwyr newydd wedi dod. Mae’r cwrs erbyn hyn yn llwyddo i ddenu bobl newydd i ddysgu’r iaith. Gwelwyd hyn yn Atlanta ac yn Poultney.

Beth oedd uchafbwyntiau’r cwrs eleni? Yn sicr, mae’r cwrs yn gyfle i hen gyfeillion gwrdd, ac mae’n rhoi chwistrelliad o Gymreictod i bawb sy’n dod. Mae’n dda cael nerth newydd i’r batri! Trwy’r gweithgareddau anffurfiol – y sgyrsio amser bwyd, y cwmnïa fin nos, mae rhwymyn o gyfeillgarwch yn gafael yn dyn.

Roedd hi’n braf hefyd cwrdd â wynebau newydd. Rhai wedi hedfan yn arbennig o Galiffornia, brenhines prydferthwch wedi dod o Puerto Rico, a nifer o Efrog Newydd. Gobeithio y bydd y rhain i gyd yn gallu dal eu gafael yn eu hiaith newydd.

Profiad gwerthfawr i bawb ar y cwrs oedd darganfod y gwreiddiau Cymraeg yn y rhan hon o’r byd. Roedd gweld y Ddraig Goch yn cyhwfan y tu allan i’r gwesty lleol, gweld enwau Cymraeg ar dai ac ar geir, a darganfod trigolion Cymraeg a disgynyddion y Cymry cynnar yn gyffrous.

Ar ôl dod yn ôl i Gymru, fe welais ddisgrifiad o ardal chwareli Vermont, a chyfraniad y Cymry i ddatblygiad yr ardal yn llyfr William D. Davies, America a Gweledigaethau Bywyd (Merthyr Tydfil, 1894). Meddai fe mai’r Cymro cyntaf i agor chwarel yn yr ardal oedd Owen Evans. Yna ceir sôn am Hugh W. Hughes, "brenin y chwarelau".

Diolch i Janice Edwards a’r pwyllgor trefnu, cafwyd cyfle i gael blas ar y gorffennol cyfoethog hwn. Roedd y daith o gwmpas y chwareli a’r capeli Cymraeg, a’r mynwentydd yn arbennig, ac roedd clywed y Gymraeg yn dal ar wefusau rhai o’r trigolion lleol yn wefreiddiol. Fe gofiwn hefyd y gymanfa ganu yn y capel lleol, a Jac yn arwain yn frwd hyd at chwysu.

Tipyn o gamp oedd yfed y dafarn leol yn sych, ond y pleser oedd treulio’r noson honno’n canu alawon Cymru: dyna hefyd y wefr a gafodd y tafarnwr ar y noson ganu swyddogol, pan gafodd ei gyffroi i’r fath raddau nes codi’r ffôn er mwyn i’w wraig gael clywed y canu. Ffilm Hedd Wyn wedyn – ffilm a barodd ias i rai nad oedd yn gyfarwydd â’r hanes. Gallwn ychwanegu hwyl y dawnsio gwerin a’r noson lawen..digon yw dweud i’r wythnos fod yn un fythgofiadwy.

Yn sail i’r cyfan, wrth gwrs, roedd yr awydd i feistroli’r Gymraeg, ac fe wnaed hynny’n effeithiol ac yn ddyfal yn y gwersi cyson bob dydd. Roedd yn bleser gweld sut roedd rhai o’r mynychwyr wedi datblygu ers y cwrs y llynedd, a’r Gymraeg bellach yn dod yn iaith gyfarwydd iddynt.

Ni fydd yr athrawon o Gymru’n anghofio’u hymwelaid. Fe gawson ni flas byr ar Efrog Newydd cyn dod, ond roedd hi’n falm i’r enaid cyrraedd gwlad braf Vermont, a oedd yn atgoffa dyn am Gymru, ac roedd pentref Poultney yn fan dymunol a chyfeillgar.

Yn ddigon diddorol, fe ddes ar draws cyfeiriad at Poultney mewn llyfr a ysgrifennwyd ar America yn 1883 (y llyfr taith cyntaf yn y Gymraeg, tybed? Dros Cyfanfor a Chyfandir, William Davies Evans, Aberystwyth). Meddai’r awdur am Poultney: ".. gwelais un o’r pentrefi glanaf ac iachusaf yr olwg arno. Oddiwrth led mawr ac uniawnder ei heolydd, gwychder ei adeiladau, a threfn tyfiant ei brenau cysgodawl, gallwn dybio ei fod yn lle paradwysaidd yn yr haf."

Wel do, fe gawson ni wythnos baradwysaidd. Blas ar hanes, ar Gymru ac ar y Gymraeg. Diolch i bwyllgor gweithgar Cymdeithas Madog am eu trefniadau trylwyr arferol, a roddodd i’r athrawon ac i’r mynychwyr wythnos wrth fodd pawb.


Geirfa

  • ymfudo – to emigrate
  • cyffrous – exciting
  • cyfnod – period
  • sinsan – rickety
  • disgynnydd – descendant
  • ailafael – reacquire
  • brwdfrydedd – enthusiasm
  • denu – attract
  • chwistrelliad – injection
  • brenhines prydferthwch – beauty queen
  • darganfod – to discover
  • cyhwfan – to wave
  • trigolion – inhabitants
  • datblygiad – development
  • gweledigaeth – vision
  • pwyllgor – committee
  • gorffennol – past
  • mynwent – cemetary
  • chwysu – to sweat
  • camp – feat
  • cyffroi – to excite
  • ychwanegu – to increase
  • bythgofiadwy – unforgettable
  • sail – foundation, base
  • mynychwyr – attendee
  • dymunol – pleasant
  • cyfeillgar – friendly
  • diddorol – interesting
  • tybed – I wonder
  • lled – wide
  • uniawnder – straightness
  • tyfiant – growth
  • cysgodawl – shady
  • trylwyr – thorough
  • arferol – usual

Llythyr O Gymru

Mae Steve Morris wedi dysgu ar sawl Cwrs Cymraeg Cymdeithas Madog dros y blynyddoedd. Athro brofiadol yn Ne Cymru, mae o’n dysgu Cymraeg yn y coleg yn Abertawe. Dyma argraffiadau Steve ar Gwrs Cymraeg Y Mynnyd Glas, Poultney, Vermont. 1996.


Llythyr O Gymru

Dyma’r tro cyntaf i fi fod yn yr Unol Daleithiau yn fy mywyd! A dyna sioc oedd cyrraedd Efrog Newydd yng ngwres mawr mis Gorffennaf ar ôl hedfan yn syth o Gaerdydd. Sut byddai’r pythefnos nesaf yn America? Pa fath o bobl fyddai ar y cwrs? Oeddwn i wedi paratoi digon o waith iddyn nhw? Wrth lwc, roedd dau o’r tiwtoriaid eraill wedi dysgu ar y Cwrs Cymraeg o’r blaen (Heini ac Emyr yn Atlanta) ac roedd digon o gyngor a help i gael gyda nhw. Truelion ni rai diwrnodau yn yr Afal Mawr cyn teithio ar Amtrak i dalaith hyfryd Vermont a chael ein croesawu gan Mary Ellen Palmer, Meredith Roberts ac eraill yn Green Mountain College, Poultney.

Roedd Vermont mor wahanol i Efrog Newydd ond roedd yn glir i fi yn syth pam oedd cymaint o Gymry wedi synud i’r ardal yn y ganrif ddiwethaf: y llechi, wrth gwrs, ond y wlad brydferth hefyd – y mynyddoedd, y llynnoedd a phopeth sy’n atgoffa rhywun o harddwch Gogledd Cymru. Roeddwn yn teimlo’n gartrefol iawn ymysg y capeli, y baneri a’r enwau Cymraeg yno. Cafwyd croeso twymgalon gan aelodau Cymdeithas Madog ar ôl cyrraedd ond yr un mor wresog oedd croeso trigolion Poultney a’r cylch a’u balchder yn eu gwreiddiau Cymreig.

Bues i’n ffodus iawn – fel tiwtor – gyda’r dosbarth hefyd. 16 o ddysgwyr brwd iawn heb fawr o Gymraeg o gwbl oedd yn gweithio’n galed iawn, iawn trwy’r wythnos. Roedd cysylltiadau Cymreig gyda llawer o’r dosbarth ac eraill yn dysgu oherwydd diddordeb mewn ieithoedd. Mae’n galonogol iawn fod llawer ohonyn nhw yn dal i gysylltu try’r e-bost ac yn dal i ddysgu Cymraeg (gan gwnnwys grwp yn nhalaith Vermont a dyn arall sydd yma yn dysgu yng Nghymru ar hyn o bryd). Gobeithio’n wir y byddan nhw’n dod nôl i gyrsiau Cymraeg Cymdeithas Madog yn y dyfodol. Rhaid peidio ag anghofio chwaith y criw bach ffyddlon o ddawnswyr oedd yn dod i’r sesiynau dawnsio gwerin bob prynhawn: roedden nhw’n sêr go iawn!

Erbyn 1997, beth sy’n aros yn y cof? Well pobl yn bennaf – y dysgwyr oedd wedi gweithio mor galed (yn ystod y dydd – a’r nos!!) ac yn rhoi 100% i bopeth. Roedd eu diddordeb di-derfyn a’r awydd i ddysgu cymaint ag oedd yn bosibl am Gymru a’r Gymraeg mewn wythnos yn ysbrydoliaeth. Mae’n wir dweud fod llawer ohonyn nhw yn dal i ysgrifennu a chysylltu ar ôl y cwrs ac wedi dod yn ffrindiau mawr: gobeithio gweld rhai ohonynt yn ystod 1997. Roedd y grefnwyr hefyd – yn enwedig Loretta a Mel – yn hynod o garedig a chymwynasgar: diolch eto iddyn nhw a phawb arall yng Nghymdeithas Madog am y croeso a chymorth parod a gafwyd. Yn olaf, bydd Vermont ei hunan a’i chysylltiadau â Chymru yn aros yn y cof – roedd dod i wybod am y Cymry aeth i’r rhan honno o’r Unol Daleithiau yn ddiddorol dros ben yn enwedig ar ôl cwrdd â William Williams yn Granville oedd yn dal i siarad Cymraeg (ac wedi’i enwi yn yr Unol Daleithiau!). Mae’r rhan hon o America yn rhan o Loegr Newydd fydd yn Gymru am byth.